Πολλοί από εμάς έχουμε βρεθεί στη δυσάρεστη θέση να συνειδητοποιούμε πως ένα αγαπημένο μας πρόσωπο εμφανίζει ψυχιατρικά συμπτώματα –συνήθως κατάθλιψη ή σοβαρές αγχώδεις διαταραχές– και πρέπει να ζητήσει «επαγγελματική βοήθεια», όμως το ίδιο δεν το έχει αντιληφθεί. Το αμέσως αναδυόμενο ερώτημα είναι «πως να του μεταφέρω την ανάγκη να επισκεφτεί έναν ειδικό»; Απάντηση απλή που να λειτουργεί ως μαγική συνταγή δυστυχώς δεν υπάρχει. Ας προσπαθήσουμε να αναλύσουμε το σύνθετο αυτό ερώτημα σε επιμέρους ερωτήματα, η απάντηση των οποίων πιθανόν να μας βοηθήσει.

Γιατί το αγαπημένο σας άτομο αρνείται να πάει στον ψυχίατρο;

Το κάθε άτομο που αρνείται να ζητήσει επαγγελματική βοήθεια ενώ υποφέρει από κατάθλιψη ή άλλες ψυχιατρικές νόσους δεν το κάνει επειδή έχει πείσμα ή επειδή δεν θέλει να δεχτεί τη βοήθειά σας. Οι λόγοι συνήθως είναι σύνθετοι, πολυδιάστατοι. Ας δούμε κάποιους από αυτούς.

• Η ντροπή της παραδοχής της υπάρχουσας ανάγκης για βοήθεια δεν είναι ασυνήθιστη. Η κοινωνία μας έχει μάθει ότι πρέπει να είμαστε δυνατοί για να επιβιώσουμε, αλλά ξέχασε να διευκρινίσει τι ακριβώς σημαίνει το να είμαι «δυνατός». Το να παραδεχτεί κάποιος ότι νοιώθει τόσο άσχημα ώστε να πρέπει να πάει για αυτό στο γιατρό μπορεί να εκλαμβάνεται ως σημείο αδυναμίας και «παραδοχής ήττας».
• Το «στίγμα» ενάντια στη ψυχιατρική και στους ψυχιάτρους. Δεκαετίες χολιγουντιανών ταινιών και παραπληροφόρησης συνέδεσαν την έννοια της ψυχιατρικής επιστήμης με τους τρελούς ψυχίατρους και με τους ψυχασθενείς – καρικατούρες. Για πολλούς η ψυχιατρική είναι ακόμη κάτι που πάντα θα αφορά τους άλλους και ποτέ τους ίδιους (ασχέτως από το αν ένας στους πέντε από μας θα υποφέρουμε σε κάποια στιγμή από κάποια αγχώδη διαταραχή σοβαρής μορφής για παράδειγμα).
• Λογικό είναι ο ασθενής, να φοβάται να δεχτεί ότι χρειάζεται μια επαγγελματική εκτίμηση γιατί πολύ απλά κατά βάθος ξέρει ότι θα ακούσει ότι το πρόβλημα είναι πραγματικό και ότι χρειάζεται αντιμετώπιση. Η αποφυγή του στρεσογόνου παράγοντα που προκαλεί φόβο είναι ένας απόλυτα κατανοητός και συχνός μηχανισμός άμυνας, που στις περισσότερες περιπτώσεις όμως –όπως και σε αυτή- είναι δυσλειτουργικός.
• Σε άλλες περιπτώσεις, ο ασθενής πραγματικά μπορεί να μην γνωρίζει ότι η κατάσταση του χρήζει ιατρικής φροντίδας. Ως γνωστό, καταστάσεις όπως η κατάθλιψη, η διπολική διαταραχή, οι καταχρήσεις κ.τ.λ. επηρεάζουν τον τρόπο σκέψης του ασθενούς σε τέτοιο βαθμό που πολύ απλά δεν μπορεί να σκεφτεί λογικά, όπως θα σκεφτόταν υπό άλλες –πιο φυσιολογικές για τον καθένα – συνθήκες. Ένα άτομο με κατάθλιψη για παράδειγμα, μπορεί να αισθάνεται και να σκέφτεται ότι του αξίζει να νοιώθει τόσο άσχημα γιατί είναι ένα άθλιο άτομο και δεν αξίζει κάτι καλύτερο.
• Σε ακόμη πιο σοβαρές περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα σε κάποιες μορφές άνοιας ή ψύχωσης, ο ασθενής μπορεί να μην έχει καμία επίγνωση της πραγματικότητας ή να έχει τη δική του έκδοση της πραγματικότητας για την οποία είναι απόλυτα πεπεισμένος (να πιστεύει για παράδειγμα ότι για διάφορους λόγους το περιβάλλον συνωμοτεί για να τον πείσει ότι είναι «τρελός» και να τον υπονομεύσει).

Για αυτούς τους λόγους είναι σημαντικό, αυτοί που γνωρίζουν περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο τον ασθενή, να αναγνωρίσουν πρώιμα συμπτώματα και να στηρίξουν το αγαπημένο τους άτομο ώστε να πάρει τη βοήθεια που χρειάζεται.

Πότε χρειάζεται όντως να επέμβω;

Τα βασικά σημεία που θα μας επιβεβαιώσουν ότι δεν πρέπει να περιμένουμε είναι:

• Έντονα δυσφορικά συναισθήματα όπως για παράδειγμα έντονο άγχος, φόβος, βαθιά απογοήτευση και μελαγχολία, εκρήξεις θυμού ή και βίας.
• Να μην μπορεί να λειτουργήσει στην καθημερινότητά του όπως να αμελεί σοβαρά την εργασία του ή τις σπουδές του, να παραμελεί σοβαρά την προσωπική του υγιεινή, να έχει δυσκολία να βγει από το σπίτι.
• Να εμφανίζει ανησυχητικά συμπτώματα, όπως ιδέες αυτοκτονίας έμμεσα ή άμεσα, να ακούει φωνές ή να βλέπει εικόνες που δεν υπάρχουν.

Πώς να προσεγγίσετε το πρόβλημα.

Η προσέγγιση ξεκινάει με τη σωστή κατανόηση του λόγου ή των λόγων για τον οποίο κάποιος δεν ζητάει ιατρική βοήθεια. Ο λόγος αυτός είναι το άλφα και το ωμέγα και η βάση στην οποία θα πρέπει να στηριχθεί η βοήθεια που θα προσφέρετε. Αν δεν καταλαβαίνετε το λόγο, συζητήστε το με τον άνθρωπό σας, ρωτήστε, δείξετε ενεργά και με αγάπη το ενδιαφέρον σας.

Διαλέξτε το κατάλληλο μέρος και χρόνο και να είστε ειλικρινής και σαφής. Μην αρχίσετε μια τέτοια συζήτηση σε δημόσιο χώρο ή μπροστά σε άλλους ή σε μια βάση έντασης γιατί τότε ο αγαπημένος σας θα μπει σε θέση άμυνας.

Δηλώσετε από την αρχή τη σοβαρότητα του θέματος με σαφή τρόπο. Το «Πρέπει να μιλήσουμε για κάτι σημαντικό» είναι μια φράση που κανείς δεν θέλει να ακούσει, αλλά θέτει τη συζήτηση από την αρχή της στη βάση της σοβαρότητας που της αρμόζει και προετοιμάζει επαρκώς για το τι θα ακολουθήσει.

Εκφράστε τα θετικά σας συναισθήματα απέναντι του και μην ξεχνάτε πόσο ευάλωτο είναι το άτομο απέναντί σας. Πολλές φορές επίσης είναι εποικοδομητικό να ξεκινήσετε μία τέτοια συζήτηση εντοπίζοντας και τονίζοντας τα θετικά στοιχεία («Ξέρεις ότι σε θαυμάζω για το πόσο έξυπνος / δημιουργικός / αυθόρμητος είσαι») πριν προχωρήσετε στις συμπεριφορές που θεωρείτε προβληματικές.

Χρησιμοποιήστε συγκεκριμένα παραδείγματα ανησυχητικών συμπεριφορών που παρατηρήσατε και περιγράψτε πως εσείς νιώσατε αποφεύγοντας τα επίθετα. Θυμηθείτε ότι δεν είστε μέσα στο μυαλό του άλλου, οπότε δεν μπορείτε να του πείτε τι νοιώθει. Για αυτό το λόγο, χρησιμοποιήστε εκφράσεις που αφορούν εσάς αντί αυτόν: «Ανησυχώ επειδή βλέπω ότι δεν πας στη δουλειά», αντί «ξέρω ότι είσαι αγχωμένος και δεν πας στη δουλειά». «Με προβλημάτισε όταν σε άκουσα να τσακώνεσαι στο τηλέφωνο με το συνάδελφο σου την προηγούμενη Τετάρτη» αντί να πείτε «Είσαι οξύθυμος και τσακώνεσαι συνεχώς με όλους». Δεν είναι λάθος να αναφέρετε πώς συγκεκριμένες συμπεριφορές του επηρέασαν αρνητικά εσάς και με ποιο τρόπο: «Στεναχωρήθηκα πολύ όταν δεν πήγαμε στο δείπνο την Παρασκευή επειδή μου είπες ότι ήσουν κουρασμένος». Με αυτό το τρόπο αποφεύγετε να φέρετε το άτομο σε στάση άμυνας, αλλά ενεργοποιείτε μία διαδικασία παραγωγικού προβληματισμού που ακόμη και να μην φέρει άμεσα τα επιθυμητά αποτελέσματα μπορεί να λειτουργήσει ως σπόρος επίγνωσης και παραδοχής.

Διερευνήστε αν βλέπει ο ίδιος κάποιο πρόβλημα. Επικεντρωθείτε σε αυτό και συζητήστε αν θα σκεφτόταν να ζητήσει βοήθεια απλώς για το συγκεκριμένο θέμα (για παράδειγμα δυσκολίες στον ύπνο, ή απώλεια βάρους). Μην επεκταθείτε σε πολλούς και διαφορετικούς τομείς προβλημάτων. Μην μπείτε σε αντιμαχία προσπαθώντας να πείσετε ο ένας τον άλλον.

Αν εσείς ή κάποιος κοινός σας γνωστός είχε κάποια στιγμή δεχτεί βοήθεια, χρησιμοποιήστε το σαν παράδειγμα. Πάντα βοηθάει η συνειδητοποίηση πως δεν είμαι ο μόνος που του συνέβη αυτό και άλλοι έχουν βρει λύση στο πρόβλημα.

Αναφερθείτε σε ιατρικά δεδομένα όπως για παράδειγμα ότι η κατάθλιψη είναι βιολογική νόσος και ότι το 15-20% του πληθυσμού κάποια στιγμή το παθαίνει. Αναφερθείτε στα «κυκλώματα του εγκεφάλου» που ελέγχουν το συναίσθημα και δεν λειτουργούν όπως πρέπει όταν κάποιος έχει για παράδειγμα κατάθλιψη. Ενημερώστε ότι όσο περισσότερο καθυστερεί κάποιος να λάβει βοήθεια, τόσο δυσκολότερο είναι να νοιώσει ξανά καλύτερα. Τονίστε τις ομοιότητες με άλλες παθήσεις όπως το διαβήτη, και απομυθοποιήστε έτσι τις ψυχικές νόσους.

Προσφερθείτε να βοηθήσετε πρακτικά. Μην χρησιμοποιείτε γενικούς όρους όπως «να βρούμε επαγγελματική βοήθεια» αλλά συγκεκριμένες πληροφορίες όπως «Νομίζω πρέπει να δεις τον τάδε γιατρό» για να δούμε αν μπορεί να βοηθήσει. Προσφερθείτε να κλείσετε εσείς ραντεβού και να ακολουθήσετε μαζί του στην πρώτη επίσκεψη ή να περιμένετε στην αίθουσα αναμονής αν το επιθυμεί.

Προετοιμαστείτε ότι μπορεί και να αποτύχετε

Όσο και να προσπαθήσετε, να είστε προετοιμασμένοι ότι η αυθεντική σας ανησυχία και προσπάθεια για βοήθεια μπορεί να μην ευδοκιμήσει. Ο κάθε ενήλικος άνθρωπος είναι απόλυτα υπεύθυνος για τις πράξεις του και τις αποφάσεις του και αυτό πρέπει να είναι σεβαστό. Αυτό όμως δεν συνεπάγεται ότι πρέπει να δεχτείτε τα πάντα και να σιωπήσετε. Να θυμάστε ότι είστε φίλος ή οικογένεια και όχι πάροχος ψυχιατρικών υπηρεσιών. Ο ρόλος σας είναι να στηρίξετε και να προσφέρετε την αγάπη σας και όχι να προσπαθήσετε να θεραπεύσετε. Παρ’ όλα αυτά, αν νοιώσετε ότι ο ασθενής κινδυνεύει να αυτοκτονήσει ή να θέσει σε κίνδυνο κάποιον άλλο ή ότι έχει χάσει επαφή με την πραγματικότητα σε τέτοιο ακραίο βαθμό που να είναι δυνητικά επικίνδυνος για τον εαυτό του ή άλλους τριγύρω του τότε θα πρέπει να επικοινωνήσετε με κάποιο τμήμα ψυχιατρικής ή με την αστυνομία αν κρίνετε ότι ο κίνδυνος είναι άμεσος.

Φροντίστε τον εαυτό σας

Να θυμάστε ότι το να αποδεχτεί κάποιος ότι ένα αγαπημένο του πρόσωπο χρειάζεται ψυχιατρική βοήθεια και να προσπαθήσει να βοηθήσει είναι από μόνο του μια σύνθετη, δύσκολη και πολλές φορές επώδυνη ψυχολογική διαδικασία. Κατά τη διαδικασία αυτή δεν πρέπει να αμελήσετε άλλο ένα άτομο που είναι πολύ σημαντικό για εσάς: τον ίδιο σας τον εαυτό. Γνωρίζουμε ότι τα άτομα που συζούν με άτομα με ψυχιατρικές νόσους είναι επιρρεπή στη κατάθλιψη και αγχώδεις διαταραχές. Φροντίστε να έχετε στο πρόγραμμά σας κάποια ώρα καθημερινά μόνο για εσάς και για πράγματα που σας ενδιαφέρουν και σας δίνουν χαρά. Αν χρειαστεί μη διστάσετε να μιλήσετε με κοντινά σας πρόσωπα και να μοιραστείτε τις ανησυχίες σας ή να αναζητήσετε ο ίδιος ή η ίδια επαγγελματική βοήθεια από κάποιον ψυχίατρο ή ψυχολόγο.